مجتبی خسروتاج قائم مقام نعمت زاده در وزارت صنعت، در مصاحبه ای با یکی از نشریات حامی دولت قویا، قول جهش ۲۰ درصدی در تجارت خارجی کشور را داد. ولی اله افخمی راد رئیس سازمان توسعه تجارت هم از برنامه ریزی گسترده دولت برای بهره مندی از فضای بعد از لغو تحریمها خبر داد.

اما از خرداد امسال که آمار دو ماهه تجارت خارجی کشور از سوی گمرک منتشر شد، دوره ناامیدی برای تحقق وعده های متولیان تجارت خارجی کشور آغاز شد.

حالا در هشتمین ماه سال ۹۴، گمرک جمهوری اسلامی، آمار تجارت خارجی نیمه نخست سال جاری را به طور کامل منتشر کرده تا وضعیت مبادلات تجاری ایران با کشورهای دنیا در نیمه اول سال جاری، به طور کامل مشخص شود. با نگاهی به این آمار در می‌یابیم که جزئیات آن، فرسنگها با وعده های متولیان تجارت خارجی کشور فاصله دارد و به نظر می‌رسد که با این وضعیت به هیچ کدام از اهدافی که مسئولان وزارت صنعت برای تجارت خارجی ایران در ابتدای امسال ترسیم کرده بودند، دست نخواهیم یافت.

رشد منفی ۱۷ درصدی مبادلات تجاری ایران بعد از ۱۵ سال

بررسی آمار تجارت خارجی ایران در شش ماه نخست سال ۹۴، یعنی سال توافق هسته ای میان ایران و کشورهای ۵+۱، بیانگر نکات مهمی است، که کدهای جالبی را به فعالان و تحلیلگران اقتصادی می دهد. در آمار ارائه شده از سوی گمرک در بخش صادرات کالا و میعانات گازی، وزن مبادلات تجاری کشور از ۵۰ هزار و ۳۲۸ تن در شش ماهه نخست ۹۳ به ۴۷ هزار و ۱۶۳ تن در نیمه اول سال ۹۴ کاهش پیدا کرده که نسبت به سال گذشته ۶ درصد کاهش وزن داشته است. در همین بخش در نیمه دوم سال گذشته، ۲۳۸۷۲ میلیون دلار کالا ومیعانات گازی از ایران صادر شده که این رقم در همین مدت از سال جاری، تا ۲۰۴۹۴ میلیون دلار کاهش یافته و ۱۴ درصد افت کرده است.

در بخش صادرات کالا کشور ما در شش ماه اول امسال، ۳۷ هزار ۹۲۲ تن کالا به ارزش ۱۶۴۶۸ میلیون دلار صادر کرده، در حالی که سال گذشته در همین مدت، ۴۰ هزار و ۸۶۳ تن کالا به ارزش ۱۷۱۵۳ میلیون دلار صادر کرده بود. این یعنی مبادلات ما در بخش صادرات کالا از نظر وزنی ۷ درصد و از نظر ارزشی ۴ درصد کاهش یافته است.

در حوزه واردات کالا نیمه اول سال گذشته ۲۰ هزار و ۴۸۸ تن به ارزش ۲۶۲۰۶ میلیون دلار کالا به کشور وارد شد، که این پارامتر در نیمه اول سال ۹۴، ۱۷ هزار و ۱۹۹ تن کالا به ارزش ۲۰۸۵۲ میلیون دلار بوده است. بنابراین واردات کالا در نیمه امسال از نظر وزنی ۱۶ درصد از نظر ارزشی ۲۰ درصد کاهش یافته است.

در مجموع در نیمه اول سال ۹۴، ۶۴ هزار و ۳۶۲ تن مبادله کالا به ارزش ۴۱۳۴۶ میلیون دلار انجام شده است. این در حالی است که سال گذشته در همین مدت زمانی، ۷۰ هزار و ۸۱۶ تن کالا با ارزش ۵۰۰۷۸ میلیون دلار مورد مبادله تجاری قرار گرفته بود. بنابراین بررسی کل مبادلات تجاری ۶ ماه نخست امسال نشان می دهد که از نظر وزنی ۹ درصد و از نظر ارزشی ۱۷ درصد نسبت به سال گذشته با افت رو به رو بوده ایم.

بررسی وضعیت مبادلات تجاری کشور در ۱۵ سال گذشته نشان می دهد که افت ۱۷ درصدی ارزش مبادلات تجاری در این مدت بی سابقه بوده و برای اولین بار در نیمه اول سال ۹۴ اتفاق افتاده است.

افت فاحش صادرات غیر نفتی حتی در فرش، صنایع دستی و محصولات کشاورزی!
اما بررسی تفکیک شده آمار صادرات غیر نفتی کشور هم وضعیت نابسامان تجارت ایران در نیمه اول سال ۹۴ را به خوبی اثبات می کند. طبق آمار گمرک درشش ماه اول سال ۹۴ در بخش صادرات غیر نفتی ۴۷ هزار و ۱۶۳ تن کالا به ارزش ۲۰۴۹۴ میلیون دلار صادر شده، در حالی که در همین مدت از سال ۹۳، وزن صادرات ۵۰۳۲۸ هزار تن به ارزش ۲۳۸۷۲ میلیون دلار بوده است. این یعنی صادرات غیر نفتی ما از لحاظ وزن ۶ درصد و از لحاظ ارزش ۱۴ درصد کاهش پیدا کرده است.

در بخش میعانات گازی در نیمه اول سال ۹۳، ۹ هزار ۴۶۵ تن کالا به ارزش ۶۷۱۹ میلیون کالا صادر شده که این رقم امسال، برای همین مدت، به ۹ هزار و ۲۴۱ تن کالا به ارزش ۴ هزار و ۲۶ میلیون تن رسیده است. این آمار نشان می دهد که صادرات میعانات گازی ما در نیمه اول سال ۹۴ از نظر وزنی ۲ درصد و از نظر ارزش ۴۰ درصد کاهش یافته است.

همچین طبق آمار گمرک در نیمه اول امسال ۱۵ هزار و ۳۷۰ تن کالای صنعتی، صادر شده که ارزش آن ۷۱۶۳ میلیون دلار تخمین زده می شود. این در حالی است که در نیمه اول سال ۹۳، ۱۷ هزار و ۱۴۰ تن کالای صنعتی صادر می شده که ارزش آن ۷۲۸۷ میلیون دلار بوده است. در بخش صنعت، هم متاسفانه نسبت به سال گذشته از لحاظ وزنی ۱۰ درصد و از لحاظ ارزشی ۲ درصد کاهش گریبانگیر تجارت کشور شده است.

اما در صادرات غیر نفتی پتروشیمی علی رغم تاثیری پذیری از کاهش قیمت نفت وضعیت بهتری را داریم. در نیمه اول سال ۹۴ ایران ۱۲ هزار و ۱۹۵ میلیون تن محصولات پتروشیمی به ارزش ۷۱۲۸ میلیون دلار صادر کرده است. این در حالی است که در سال گذشته تنها ۸ هزار و ۹۸۴ هزار تن از این محصولات صادر شده، ولی ارزش آن حتی یک میلیون دلار هم از امسال بیشتر، یعنی ۷۱۲۹ میلیون دلار بوده است. بنابراین در صادرات محصولات پتروشیمی علی رغم این که کشور ما از لحاظ وزنی ۳۶ درصد موفق تر عمل کرده، اما از لحاظ ارزشی سود خاصی را به دلیل تاثیر پذیری از کاهش قیمت نفت، به دست نیاورده است.

وضعیت فرش و صنایع دستی هم در نیمه اول امسال چندان مساعده نبوده و ما در بازارهای صادراتی نسبت به سال گذشته چندان حرفی برای گفتن نداشته ایم. امسال درحالی ۵ هزار تن فرش، به ارزش ۱۳۲ میلیون دلار از ایران به آن سوی آبها صادر شده که سال گذشته در همین مقطع ۳ میلیون تن بیشتر صادر می کردیم و ۱۵۹ میلیون دلار هم به دست می آوردیم. این یعنی صادرات فرش و صنایع دستی، در نیمه اول امسال نسبت به سال گذشته، ۳۴ درصد از لحاظ وزنی و ۱۷ درصد از لحاظ ارزشی به ضررمان تمام شد.

اما بررسی بخش کشاورزی هم نکات جالبی را دارد. درحالی مرکز آمار ایران، آمار رشد بخش کشاورزی کشور را در سال نیمه اول امسال ۵ درصد اعلام کرده بود، اما بررسی وضعیت صادرات ایران در بخش کشاورزی، با آمار این مرکز چندان همخوانی ندارد. نیمه اول امسال هزار و ۷۹۴ تن محصول به ارزش به ۱۶۳۴ میلیون دلار صادر شده، در حالی که در نیمه اول سال ۹۳، ۲ هزار و شصت و دو تن کالا به ارزش ۱۷۸۱ میلیون دلار کالا صادر می کردیم. بنابراین کشورمان، در نیمه اول سال ۹۴، در بخش کشاورزی نسبت به مدت مشابه سال قبل از لحاظ وزنی ۱۳ درصد و از لحلظ ارزشی ۸ درصد کالا کمتری صادر کرده است.

وضعیت صادرات محصولات معدنی هم ضعیفترین کارنامه را در بخش صادرات غیر نفتی دارد. درشش ماهه اول امسال ۸ هزار و ۵۵۸ تن کالای معدنی به ارزش ۴۰۹ میلیون دلار صادر شده در حالی که در شش ماهه اول سال ۹۳، ۱۲ هزار و ۶۹۹ تن کالا به ارزش ۷۹۷ میلیون دلار صادر می شده است. بنابراین صادرات معدنی ایران در نیمه اول ۹۴، ۳۲ درصد کاهش وزنی ۴۹ درصد کاهش ارزشی داشته است. البته در این میان نباید از نقش افت قیمت محصولات معدنی در جهان هم به سادگی عبور کرد اما سوالی که می توان از متولیان امر پرسید این است که چرا صادرات محصلات معدنی ما از لحاظ وزنی کاهش قابل توجهی داشته است؟ آیا این به معنای آن نیست ما مشتریان معدنی خود را از دست داده ایم.

ضعف در تجارت، کدام بخش اقتصاد کشور را نشانه رفته است؟

با این تفاسیر می توان نتیجه گرفت که تجارت کشور در نیمه اول سال ۹۴ نمره چندان قابل قبولی را دریافت نمی کند و خطر پیرامون افت بی سابقه مبادلات تجاری کشور( که در ۱۵ سال گذشته بی سابقه بوده است)، کل اقتصاد کشور را تهدید می کند. با توجه به این که تجارت حلقه پیشین و پسین تولید است، مهم ترین بخش از اقتصاد کشور که تحت تاثیر ضعف بخش تجارت قرار می گیرد، تولید است.

رکود بی سابقه کشور در شش ماه نخست امسال (که به گواه اکثر فعالان اقتصادی و اقتصاددانان، نمونه آن را در سالهای بعد از پیروزی انقلاب اسلامی کمتر سراغ داریم)، اصلی ترین ثمره ضعف ایران در تجارت خارجی است. بررسی جزئیات آمار گمرک نشان می دهد، که ما در حوزه تجارت خارجی علی رغم برخی از گشایشهای بین المللی که به دلیل توافق هسته ای اتفاق افتاده است، با کاهش واردات مواد اولیه و کالاهای مورد نیاز تولید رو به رو بوده ایم.

این در حالی است که به گفته محمد خزاعی رئیس سازمان سرمایه گذاری خارجی طی هشت ماه اخیر (که همزمان با نهایی شدن توافق هسته ای و امضای برجام میان ایران و کشورهای ۵،+۱ بوده) حدود ۶۰ هیات تجاری وارد کشور شده اند.

در دنیای امروز اکثر کشورها به سمت افزایش حجم مبادلات تجاری با ملتهای دیگر حرکت می کنند و این افزایش حجم، همواره نماینگر میزان تعامل یک کشور با کشورهای دیگر بوده است، اما متاسفانه به نظر می رسد دولتمردان ما علی رغم شعارهای بسیار در این زمینه، مسیر عکس تعامل با دنیا را در حوزه تجارت و مسائل اقتصادی طی می کنند.

آیا دلیل افت صادرات غیر نفتی، کاهش قیمت نفت بوده است؟

در یک سال گذشته و به خصوص در ماههای اخیر که وضعیت تجارت خارجی کشور در مسیر سقوط قرار گرفته است، مسئولان ذیربط همواره یک توجیه بزرگ را برای این مسئله مطرح کرده اند. آنها می گویند که بخش زیادی از دلیل افت بی سابقه مبادلات تجاری کشور به خصوص افت صادرات غیر نفتی، کاهش قیمت نفت بوده است. بر خلاف توجیه این مسئولان بررسی قیمت هر تن کالا در شش ماهه اول سال ۹۴ نسبت به نیمه اول سال گذشته نشان می دهد، که قیمت کالاها افزایش یافته ولی حجم کالاها کاهش پیدا کرده است. بنابراین بیش از این که جنبه افت قیمتی کالاها ( که ناشی از کاهش قیمت نفت است) در کاهش مبادلات تجاری اثر گذار باشد، کاهش حجم مبادلات تجاری بر آمار ضعیف تجارت خارجی کشور اثر گذار بوده است.

افت شدید صادرات غیر نفتی در حالی در سال دوم دولت روحانی اتفاق می افتد، که مسئولان وزارت صنعت در این مدت با طرح هایی مانند احیای جایزه صادراتی، ارائه تسهیلات و رفع موانع صادراتی سعی کرده اند، اوضاع کشور را در این بخش بهبود ببخشند، اما هیچ کدام از این طرحها کارساز واقع نشده است. همچنین گسترش صادرات به عنوان یکی از جدی ترین موانع بسته خروج از رکود دولت در سال ۹۳ نیز بوده که به نظر می رسد که تلاشی در جهت عملیاتی شدن آن صورت نگرفته است.

آیا باید از پیشی گرفتن صادرات از واردات خوشحال باشیم؟

اما به نظر می رسد در این میان برخی از رسانه های حامی دولت و متولیان تجارت خارجی کشور مانند رئیس سازمان توسعه تجارت با مطرح کردن پیشی گرفتن صادرات از واردات کشور در نیمه اول امسال قصد سرپوش گذاشتن بر مشکلات تجارت خارجی کشور را دارند. در اینجا این سوال مطرح می شود که آیا پیشی گرفتن صادرات از واردات در نیمه اول امسال پیام مثبتی را به دنبال دارد؟

شکی در این نیست، که پیشی گرفتن صادرات از واردات به تنهایی، مسئله مهم و حائز اهمیتی است، اما در حال حاضر این سوال مطرح است که در نیمه اول سال ۹۴، صادرات در چه شرایطی ار واردات پیشی گرفته است؟ این اتفاق در شش ماهه اول امسال در شرایطی رخ داده است، که حجم مبادلات تجاری کشور به شکل فزاینده ای در مسیر کاهش قرار گرفته است، بنابراین باید گفت که پیشی گرفتن صادرات از واردات در شرایطی ارزشمند است که حجم مبادلات تجاری کشور مانند سالهای گذشته، میزان قابل قبولی باشد و صادرات بیشتر با حجم اندک مبادلات تجاری، نمی تواند اررش بالایی را برای تجارت خارجی ایران ایجاد کند.

با این تفاسیر بررسی دقیق وضعیت اقتصاد ایران در شش ماه اول امسال نشان می دهد، که اقتصاد ایران یک درد مشترک دارد که آن هم همان رکود و کاهش تولید است. در شرایطی که ما بازارهای صادارتی خود را از دست داده ایم و واردات کالاهای مورد نیاز برای تولید هم کاهش پیدا کرده است، دولت مجبور شده برای فروش محصولات باقی مانده، به مردم تسهیلات برای خرید خودرو و یا کالا بدهد تا شاید اقتصاد ایران از وضع کنونی خلاص شود. اما این نسخه ها هیچ کدام درمان اصلی اقتصاد ایران نیست و به نظر می رسد که دولت باید به جای این مسکنهای موقت و تداوم منتظر نگه داشتن اقتصاد ایران برای بهره مندی از نتایج برجام،، مشکل تولید را در کشور برطرف کند. تولید که مهم ترین گزاره اقتصاد مقاومتی هم هست. باید دید تیم اقتصادی دولت، بالاخره کی به این نتیجه خواهد رسید؟