به گزارش مازند اصناف و به نقل از بلاغ، محصولات کشاورزی تراریخته مدت‌هاست وارد کشورمان می‌شوند و برای مصرف آنها حرف و حدیث‌هایی به‌وجود آمد که عده‌ای مخالف مصرف آن و عده‌ای دیگر با آن موافقند. بدین جهت ابتداء موضوع تراریخته مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس به پای صحبت‌های موافقان و مخالبان آن می‌نشینیم.

تراریخته چیست؟

نخستین‌بار در قرن17میلادی (1665) رابرت هوک، دانشمند انگلیسی توانست سلول را با کمک میکروسکوپ مشاهده کند.

با گذشت زمان و پیشرفت علم در زمینه‌های مختلف، آدمی دانست که تمام اطلاعات لازم برای ادامه حیات هرگونه زیستی (اگر از پاره‌ای از ویروس‌ها با محتوای ژنتیکی آر. ان.‌ای صرف‌نظر شود)، به‌صورت ساختار مولکولی پیچیده‌ای به نام (DNA)، درون این سلول‌های کوچک قرار دارد. مولکول دی‌ان‌‌ای تمام اطلاعات لازم برای ساخته شدن یک موجود زنده را داراست. این مولکول از واحد‌های وراثتی تشکیل شده که به آنها ژن گفته می‌شود.

ژن‌ها از نسلی به نسل دیگر به ارث می‌رسند و باعث بروز ویژگی‌های هرگونه‌ای می‌شوند. هرکدام از ما در سلول‌های خود ژن‌هایی را حمل می‌کنیم که زمانی جزئی از ساختار ژنتیکی اجداد بسیار دور ما مثلا پدر بزرگی که در دوران زندیه می‌زیسته بوده است. ساختار مولکول دی ان‌ای توسط مکانیسم‌هایی از تغییر و اشتباه حفاظت می‌شود ولی از آنجا که هیچ‌چیز کامل نیست به علت اشتباه در به ارث رسیدن ژن‌ها گاهی صفت‌هایی ایجاد می‌شود که وجودشان سبب برتری آن گونه می‌شود. دقیقا همین اتفاق پایه تکامل است.

تا زمانی که آدمی از این فرآیند‌ها بی‌اطلاع بود، تمام سازوکار‌های شرح داده شده به‌طور طبیعی اتفاق می‌افتاد، اما با پیشرفت علم کم‌کم بشر یاد گرفت که می‌تواند در این مکانیسم‌ها که پایه حیاتند، دستکاری کند و به این ترتیب موجوداتی با محتوای ژنتیکی دستکاری شده یا تراریخته (Transgenic) خلق کند.

برای روشن‌تر شدن موضوع به این مثال توجه کنید؛ گیاهان همواره در معرض خطر حمله آفات و بیماری‌ها قرار دارند و یکی از بزرگ‌ترین مشکلات را برای کشاورزی حشرات ایجاد می‌کنند. برای کاهش خسارت ناشی از حشرات، باغ‌ها و مزرعه‌ها باید به‌صورت دائم سم‌پاشی شوند. بسیاری از این آفت‌کش‌ها غیر‌اختصاصی عمل می‌کنند یعنی علاوه بر حشره آفت طیف وسیعی از حشرات دیگر را هم ازبین می‌برند. علاوه بر این سموم مشکلات زیادی برای سلامتی انسان ایجاد می‌کنند.

بنابراین حشره‌کش ایده‌آل باید بتواند فقط بر حشره هدف اثر داشته باشد و نه سایر گونه‌های حشرات و حیوانات و همچنین باید قابل تجزیه شدن در محیط باشد تا بعد از برداشت محصول اثری از آن باقی نماند و در تمام قسمت‌های گیاه (ریشه، ساقه و برگ) موجود باشد تا تمام این قسمت‌ها را مصون سازد.

نظر موافقان و مخالفان چیست؟

نظر مخالفان و موافقان هرکدام جای بحث و بررسی دارد، اما از گذر این موارد به سراغ دو دانشمند مازندرانی موافق و مخالف این مبحث رفتیم تا موضوع را بهتر بررسی کرده باشیم. سخنان و دلایل یک پژوهشگر متبحر مازندرانی نیز جای تامل دارد.

سلمان دستان از پژوهشگران برتر علمی در حوزه زراعت مولکولی است که تخصص وی نیز بی ربط با کشت محصولات تراریخته نمی‌باشد.

او از افراد موافق با توسعه محصولات تراریخته در کشور است. در این خصوص با این دانشمند مازندرانی به گفت و گو نشستیم.

فوق دکتری زراعت مولکولی بیان کرد: بررسی‌های اخیر نشان ‌می‌دهد که محصولات تراریخته دارای مزایای عمده بوم‌شناختی و زیست‌محیطی هستند که امکان کاشت این محصولات را در سطح وسیع‌تر با حداقل منابع برای کشاورز فراهم می‌کند.

سلمان دستان با بیان اینکه اگرچه محصولات تراریخته در اصل برای حفاظت و بهبود محیط زیست توسعه نیافتند، ولی دارای مزایای عمده زیست‌محیطی و بوم‌شناختی هستند، گفت: این مزایا شامل کاهش مصرف انرژی و نهاده‌های شیمیایی، حفظ آشیان اکولوژیک و آسایش موجودات غیرهدف، افزایش تنوع زیستی، حفظ آب موجود در خاک، جلوگیری از فرسایش خاک، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و گرمایش جهانی، کاهش ردپای کربن و تغییرات اقلیمی و افزایش ترسیب کربن می‌باشد.

کاهش مصرف انرژی در محصولات تراریخته

پژِوهشگر مازندرانی کشاورزی مبتنی بر مواد شیمیایی صنعتی را وابسته به سوخت‌های فسیلی تجدیدناپذیر و در حال زوال دانست و خاطر نشان کرد: محصولات تراریخته به‌دلیل کاهش مصرف نهاده‌های شیمیایی، کاهش نیاز به تولید سموم و کودهای شیمیایی برای حفاظت گیاه، کاهش مصرف نیروی انسانی برای سم‌پاشی و خاک‌ورزی، و همچنین کاهش مصرف سوخت برای ماشین‌آلات جهت سم‌پاشی و خاک‌ورزی نیاز کمتری به مصرف انرژی دارند.

کاهش تغییرات اقلیمی و ردپای کربن در تولید محصولات تراریخته

این استاد دانشگاه خاطر نشان کرد: محصولات تراریخته موجب کاهش قابل توجه انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شوند که دلیل عمده آن کاهش سوخت مصرفی در مزرعه به‌دلیل خاک‌ورزی حفاظتی، کاهش مصرف سوخت برای سم‌پاشی و کاهش مصرف سوخت برای تولید نهاده‌های شیمیایی می‌باشد.

دستان با بیان بیان اینکه کاهش مصرف کودهای شیمیایی منجر به کاهش انتشار N2O و کاهش آلودگی آب‌های زیرزمینی ناشی از آن خواهد شد، تصریح کرد: با حداقل خاک‌ورزی به‌دلیل کاهش جابجایی خاک و حفظ بقایای گیاهی، کیفیت خاک در دراز مدت بهبود یافته که باعث افزایش ذخیره کربن در خاک و کاهش انتشار کربن به اتمسفر می‌شود.

فوق دکتری زراعت مولکولی گفت: با کاشت این محصولات انتشار گازهای گلخانه‌ای، گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی ناشی از مصرف نهاده‌های شیمیایی و عملیات زراعی کاهش می‌یابد که به کاهش ردپای کربن و همچنین افزایش ترسیب یا ذخیره کربن منجر می‌شود.

سودمندی‌های زیست‌محیطی محصولات تراریخته از جنبه ارزیابی چرخه حیات (LCA)

وی ارزیابی چرخه حیاتی (LCA) را ابزاری برای سنجش اثرات زیست ‌محیطی تولید یک محصول در کل چرخه حیاتی آن دانست و گفت: در واقع گیاهان غیرتراریخته با مصرف بالای نهاده‌های شیمیایی داراي اثرات سوء زيست‌محيطي قابل توجهي از نظر تخليه انرژي تجدیدناپذیر، گرمايش جهاني، يوتريفيکاسيون، اکسيداسيون فتوشيميايي، اسيدي شدن، اشغال یا استفاده از زمین و تخليه اوزون و سمیت آب مي‌باشند و از اين نظر فاصله معني‌داري با گیاهان تراریخته دارند.

این پژوهشگر افزود: محصولات تراریخته به‌دلیل عدم مصرف سموم شیمیایی و سوخت مصرفی کمتر دارای اثرات سوء زیست‌محیطی کمتری هستند.

مزایای گیاهان تراریخته در زمینه حفاظت از خاک و آب

وی با شاره به مطالعات صورت گرفته در مصرف آب کشاورزی گفت: بر اساس مطالعات محققان، سالانه میزان قابل توجهی از خاک حاصلخیز در دنیا به‌دلیل تخریب و فرسایش از دسترس خارج می‌شوند.

دستان در ادامه افزود: در واقع، محصولات تراریخته می‌توانند با کاهش فرسایش خاک از طریق خاک‌ورزی کمتر و نگهداری رطوبت خاک به حفاظت از خاک کمک کنند.

فوق دکتری زراعت مولکولی با بیان اینکه پژوهش‌های علمی صورت گرفته در دنیا نشان دادند که محصولات تراریخته نیاز کمتری به علف کش برای کاشت دارند، اظهار کرد: این امر منجر به ذخیره سوخت به‌دلیل نیاز کمتر به شخم می‌شود، علاوه بر این، محصولات تراریخته مقاوم به آفات، نیاز کمتری به استفاده از آفت‌کش‌ها دارند که این امر منجر به کاهش نیاز به ماشین‌آلات و ادوات برای سم‌پاشی می‌شود.

صرفه‌جویی در مصرف آب با روش تراریخته

وی محصولات تراریخته را کاهنده محدودیت مصرف آب دانست و تاکید کرد: محصول تراریخته می‌تواند محدودیت آب را از طریق تولید گیاهان متحمل به خشکی کاهش دهد.

دانشمند زیست شناسی مازندرانی با بیان اینکه محصولات کشاورزی تراریخته امکان کشاورزی ارگانیک را هم فراهم می‌کنند، اظهار کرد: محصولات تراریخته پایه کشت ارگانیک را فراهم می‌کند و موجب کاهش مصرف سم و بهینه سازی مصرف آبا می‌شود.

عباسعلی خطرات احتمالی محصولات تراریخته را فرار ژن‌ها از آزمایشگاه یا از پیکر گیاه و انتقال اتفاقی آن ها به حشرات یا علف‌های هرز و ایجاد مقاومت یا مقاوم شدن باکتری‌ها در برابر آنتی بیوتیک‌ها دانست و خاطر نشان کرد: البته در صورت رعایت پروتکل‌ها و موارد ایمنی امکان ایجاد چنین مواردی بسیار پایین است و نظر و توافق کلی دانشمندان بیشتر بر مفید بودن بیوتکنولوژی تاکید دارد.

وی افزود: نگرانی بر افزایش سوءاستفاده از این فناوری است که در علف‌کش راندآپ مشاهده شده است .

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی قائمشهر خاطر نشان کرد: پس از افزایش نگرانی‌های عمومی درباره سلامت علف کش شناخته شده راندآپ (گلایفوسیت)، نتایج تحقیقات مستقل موسسات خصوصی، آکادمی‌های تحقیقاتی و تشکل‌های مردمی، نشان می‌دهد که مواد علف‌کش گلایفوسیت (راندآپ) در عسل، غلات، آرد گندم، سس سویا، مکمل‌های غذایی کودکان و حتی شیر مادران وجود دارد.

وی افزود: بیش از ۸۰ درصد محصولات دستکاری شده ژنتیکی (تراریخته) دارای ژن مقاومت به علف کش گلایفوسیت(راندآپ) هستند و تاکنون بیش 300000 هزار تن از این علف کش در تولید محصولات تراریخته مصرف شده است.

این دانشمند زیست شناسی در ادامه تصریح کرد: سویا و ذرت بیشترین میزان محصولات دستکاری شده را به خود اختصاص داده است و برای تولید آن‌ها میزان راندآپ زیادی مصرف می‌شود.

وی دهپور گلایفوسیت (راندآپ) را پرمصرف‌ترین علف‌کش در جهان دانست و خاطر نشان کرد:؛ این سم با نام تجاری راندآپ در سال ۱۹۷۱ توسط کمپانی آمریکایی مونسانتو ثبت تجاری شد.

وی افزود: به خاطر راندمان بالای آن در انهدام علف‌های هرز، این علف کش به سرعت رایج شد و پس از معرفی گیاهان دستکاری شده ژنتیکی مقاوم به گلایفوسیت توسط کمپانی مونسانتو در اواخر دهه ۹۰ میلادی، مصرف این علف‌کش سر به فلک کشید.

مشکل تراریخته سیاسی است یا بهداشتی؟

تولیدکننده محصولات دانش بنیان با بیان اینکه پس از یک کشمکش شدید سیاسی در خصوص ریسک‌های محصولات دستکاری شده بر روی سلامت عمومی و محیط زیست، نهایتاً سازمان جهانی غذا و دارو مجبور شد باقیمانده گلایفوسیت در مواد غذایی را به عنوان مهم‌ترین نگرانی عمومی مورد بررسی قرار دهد، اظهار کرد: سطح زیر کشت محصولات دستکاری شده ژنتیکی به بیش از 180 میلیون هکتار رسیده است. بیش از 90 درصد بازار بذرهای تراریخته در انحصار کمپانی‌های چند ملیتی نظیر مونسانتو، دوپونت، بایر و سینجنتا می‌باشد.

وی افزود: زارعینِ بذرهای دستکاری شده ژنتیکی (تراریخته)، مجبورند به طور انحصاری علاوه بر بذر، سموم شیمیایی این شرکت‌های به اصطلاح دانش بنیان را نیز خریداری نمایند به طوریکه درآمد سالانه کمپانی امریکایی مونسانتو بالغ بر 5/13 میلیارد دلار می‌باشد.

با توجه به مطالب بیان شده می‌توان دریافت دستکاری ژنتیکی موجب بهره‌وری‌های خوبی می‌شود، اما در حال حضر شرکت‌های غربی انحصار تولید این محصولات را به دست گرفته‌اند تا بتوانند فروش سم محصولات کشاورزی تولیدی خود را افزایش دهند.

با توجه به اینکه سودجویی شرکت‌های غربی به خصوص امریکایی در بحث محصولات تراریخته که به اثبات جهانی رسیده باید واردات این محصول به کشور ممنوع شود و در توسعه گیاهان تراریخته که بهره‌وری بالایی در کشاورزی دارند روی توان علمی داخلی معطوف شود.